Ερευνητικά Ζητήματα Νεοελληνικής Φιλολογίας: Το κωμικό και η Ποιητική της Ανατροπής

Το μάθημα στοχεύει να εξοικειώσει τους φοιτητές με τις έννοιες σάτιρα, ειρωνεία, χιούμορ, παρωδία και άλλες συναφείς προς αυτές (μπουρλέσκο, pastiche, γκροτέσκo, καρικατούρα, μεταμφίεση κ.ά.) οι οποίες αποτελούν  βασικά εργαλεία της λογοτεχνικής γραφής. Ο όρος Ποιητική της Ανατροπής, που έχω προτείνει από το 1995 στη διδακτορική μου διατριβή (http:/www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/8908), βασίζεται στο γεγονός ότι κοινό χαρακτηριστικό των παραπάνω εννοιών είναι η υπονόμευση ή η ανατροπή του περιεχομένου ή/και της διατύπωσης και η παράλληλη, καλυμμένη ή λανθάνουσα ύπαρξη ενός δεύτερου νοήματος ή μηνύματος.  Ο μηχανισμός της ανατροπής παρουσιάζει μια ευρύτατη κλίμακα τεχνικών ή λειτουργιών. Η μελέτη των τεχνικών και των λειτουργιών σε επίπεδο θεωρίας και λογοτεχνικής πρακτικής είναι  βασικός στόχος του μαθήματος.

Στόχος του μαθήματος είναι να εξοικειώσει τους φοιτητές με τις θεωρητικές θέσεις και τεχνικές που συνιστούν την Ποιητική της Ανατροπής μέσα από επιλεγμένα κείμενα της λογοτεχνίας, ποίησης και πεζογραφίας, κυρίως του 19ου και 20ού αιώνα.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

I. ΕΛΛΗΝOΓΛΩΣΣΗ

1. ΑΓΓΕΛΑΤΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ, «Το γέλιο του Νικόλαου Κουτούζη και η «λυτρωτική» εμπειρία των ορίων», Περίπλους 17-18 (Άνοιξη-Καλοκαίρι 1988) 40-48.
2. _______________, «Σπανός: Το αντεστραμμένο τυπικό και ο αναποδογυρισμένος κόσμος της παρωδίας. Ερμηνευτική προσέγγιση»: Βυζαντιναί Μελέται4 [=Πρακτικά Γ? Διεθνούς Επιστημονικού Βυζαντινού Συνεδρίου], Αθήνα, 1992, 677- 691.
3. _______________, «"Ιατροσοφικά" και παρωδία: ο Pantagruel του Fr. Rabelais και ο Σπανός», Πλανόδιον 17 (Δεκέμβρ. 1992) 590- 593.
4. ___________________, «Η ?Σοφία? της σάτιρας και η παρωδία», Πόρφυρας, 83 (Οκτώβρης-Δεκέμβρης 1997) 7-14.
5. ___________________, «Η σάτιρα: ένας ειδολογικός χαμαιλέων», Σύγκριση 14 (2003) 20-45.
6. BΑΓΕΝΑΣ. ΝΑΣΟΣ, Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη Νεοελληνική Γραμματεία. Αθήνα, Στιγμή, 1994, 91-104.

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/genres/irony/24.html

1. _________________, «Η παρωδία στη νεοελληνική λογοτεχνία», Το Βήμα, 25.8.2002.
2. ΒΕΛΟΥΔΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ, «Η ειρωνεία στον Καβάφη», Αναφορές. Έξη νεοελληνικές μελέτες.  Αθήνα, Φιλιππότης, 1983, 44-57.
3. ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ, ΑΘΗΝΑ, «Μια άλλη ματιά στον ελληνικό υπερρεαλισμό: παρωδίες, 1939-1945». Ελληνικά, τ. 46, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 127-139.
4. _______________, «Η ανάδυση της ποιητικής ταυτότητας μέσα από την παρωδία και την αυτοπαρωδία: η περίπτωση του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, Νέα Εστία, 169: 1841 (2011) 240-266.
5. ΔΑΛΛΑΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ, Καβάφης και Ιστορία, Αθήνα Ερμής 1974.
6. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ (επιμ.), Παρωδίες Καβαφικών Ποιημάτων 1917-1997, Αθήνα, Πατάκης, 1998.
7. ΔΕΡΤΙΛΗΣ, Γ. Β., Ειρωνεία και σάτιρα, Αθήνα, Καστανιώτη, 1998.
8. ΔΗΜΑΡΑΣ, Κ. Θ., «Η ?ηθοποιία? του Καβάφη», Σύμμικτα Γ΄, Γνώση, 1992 [α΄: 1933].
9. ΘΕΜΕΛΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ, «Ο Καβάφης, η πανοπλία και οι ακάλυπτοι απόγονοι», Νέα Εστία, 872 (1 Νοεμβρίου 1963) 1566-1575.
10. ΚΑΡΑΤΑΣΟΥ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ, «Τα σατιρικά ποιήματα του Σολωμού και η ιδιότυπη στόχευσή τους», Πόρφυρας, 133 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2009) 325-333.
11. ΚΟΚΟΛΗΣ, Ξ. Α. (επιμ.), Τριάντα παρωδίες ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2007.
12. ΚΩΣΤΙΟΥ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ, Παρωδία Εμπαικτική και Παρωδία Παιγνιώδης. Ο ανώνυμος «Σπανός» (14^ος/15^ος) και ο «Κανών Περιεκτικός πολλύν Εξαιρέτων πραγμάτων τ?ν ε?ς πολλάς Πόλεις κα? Νήσους κα??θνη κα? Ζ?α ?γνωσμένων», του Κωνσταντίνου Δαπόντε (18^ος αι.). Περίπλους, 1997.
13. _______________, «Παρωδία: από την ανακύκλωση στην ανάπλαση», Revue des ?tudes N?ohell?niques, 1997/V12, 251-269.
14. _______________, «Πίσω από το σατιρικό Όνειρο του Σολωμού», Eκδοτικά και Ερμηνευτικά Ζητήματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου, Πρακτικά Ζ΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Υπεύθυνος Χ. Λ. Καράογλου, Θεσσαλονίκη, 1998, 277-291.
15. ________________, «Ακόμη λίγα για την ειρωνεία του Κ. Π. Καβάφη», Η ποίηση του κράματος. Μοντερνισμός και Διαπολιτισμικότητα στο έργο του Καβάφη, Μιχάλης Πιερής (επιμ.), Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2000, 227-244.
16. _______________,«Γιώργος Σεφέρης: από την ειρωνεία στη σάτιρα;», Νέα Εστία, 1728 (Νοέμβριος 2000) 642-677.
17. _________________, «Στις παρυφές του ποιητικού έργου: Η παρωδία στο έργο του Σεφέρη». Γιώργος Σεφέρης. Το ζύγιασμα της καλοσύνης, Μιχάλης Πιερής (επιμ.), Αθήνα, Μεσόγειος, 2004, 127-139.
18. __________________,Εισαγωγή στην ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ. Αθήνα, Νεφέλη 2005 (?2002).
19.    _______________, «Ο Οροφέρνης, οι Λακεδαιμόνιοι και ο αμφίθυμος αφηγητής», Ο λόγος της παρουσίας. Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Αθήνα, Σοκόλης, 2005, σ. 143-162.
20. _______________, «Ο  Μυρτίας, ο Αιμιλιανός  και ο στοχαστικός σχολιαστής», Κονδυλοφόρος,  Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη, 4 (2005) 109-128.
21.     _______________, «Το πλεόνασμα του ελλείμματος: ένα ιδιότυπο προσωπείο του Γιάννη Σκαρίμπα», Δια-κείμενα, 15 (2013) 53-61.
22. _______________, «Απο? την παρωδι?α στο pastiche: ζητη?ματα ορολογι?ας και θεωρι?ας. Μια ?ειδολογικη?? προσε?γγιση του ποιη?ματος ?Τι ει?πε η γκαμη?λα (παστι?τσιο)? του Γιώργου Σεφε?ρη», Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο 1204-2014: οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία, Πρακτικά Ε΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, επιμέλεια Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Αθήνα 2015, σ. 635-660.
23. KOSTIOU, KATERINA, «The Rhetoric of Subversion as an Element of Style», Revue des ?tudes N?ohell?niques, Ν.S. 6, 2010,  79-105.
24. ΝΑΟΥΜ, ΙΩΑΝΝΑ, Μειδίαμα αλγεινόν (1860-1930). Η ποιητική του κλαυσίγελου και ίχνη της ρομαντικής γενεαλογίας της. Θεσσαλονίκη, 2007 [ανέκδοτη διδακτορική διατριβή]. http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/18824
25. ΠΙΕΡΗΣ, ΜΙΧΑΛΗΣ, Χώρος, Φως και Λόγος. Η διαλεκτική του «μέσα»-«έξω» στην ποίηση του Καβάφη,  Αθήνα, Καστανιώτης, 1992, 363-364.
26. ΠΟΛΥΧΡΟΝΑΚΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ, Όψεις της ρομαντικής ειρωνείας: Schiller, Schlegel, Hoffmann, Baudelaire. Aθήνα, Ίνδικτος, 2007.
27. Σάτιρα και πολιτική στη Νεότερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ως τον Σεφέρη, (συλλογικός τόμος: ΕΛΕΝΗ ΤΣΑΝΤΣΑΝΟΓΛΟΥ, ΠΑΝ. ΜΟΥΛΛΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΠΑΘΗΣ, Ν. ΤΖΟΥΓΑΝΑΤΟΣ, ΑΛΚΗΣ ΑΓΓΕΛΟΥ, ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ, Ξ. Α., ΚΟΚΟΛΗΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΑΛΛΑΣ, ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ, Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ),  Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας-Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα, 1979.
28. ΣΙΑΦΛΕΚΗΣ, Ζ. Ι., «Το μαύρο χιούμορ: Η απόλυτη επανάσταση του πνεύματος». Από τη νύχτα των αστραπών στο ποίημα γεγονός. Συγκριτική ανάγνωση Ελλήνων και Γάλλων υπερρεαλιστών. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1989, 91-118.
29. ΧΑΡΙΤΟΥ, ΜΑΡΙΑ, «Παρωδία και διακειμενικότητα: δύο τεχνικές της ειρωνικής ποιητικής γλώσσας του Νάσου Βαγενά», Πάτρα, 2013. Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία ανηρτημένη στο «Νημερτής»: http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/handle/10889/6282

ΙΙ. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ

1. BAUDELAIRE, CHARLES, Περί της Ουσίας του Γέλιου και Γενικά Περί του Κωμικού στις Πλαστικές Τέχνες. Μετάφραση-Σχόλια-Επίμετρο: Λίζυ Τσιριμώκου, Αθήνα, Άγρα, 2000. (α? έκδ. στα γαλλικά: «De l? essence du rire et g?n?ralement du comique dans les arts plastiques», Curiosit?s esth?tiques,1868- α? δημοσίευση στο περιοδικό Le Portefeuille στις 8.7.1855).
2. BEATON, RODERICK, "Ιrony and Hellenism", The Slavonic and East European Review, 4 (Oκτώβριος 1981) 516-528.
3. BOOTH, WAYNE, A  Rhetoric of Irony. Chicago, University of Chicago Press, 1974.
4. DANE, JOSEPH A., ?Parody and Satire: A Theoretical Model?, Genre, 13: 2 (καλοκαίρι 1980) 145-159.
5. DE MAN, PAUL, Allegories of Reading: Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke and Proust. New Haven, Yale University Press, 1979.
6. DELEUZE, GILLES, Difference and Repetition, μτφρ. Paul Patton, New York, Columbia University Press, 1994 (?1968).
7. DENTITH, SIMON, Parody.  London & New York, Routledge, 2000.
8. ?MELINA, JEAN, Le Comique. Essai d? interpr?tation g?n?rale. Paris, Sedes, 1996.
9. FABIAN, BERNHARD (επιμ.), Satura: Ein Kompendium moderner Studien zur Satire. New York-Hildesheim, Georg ?lms, 1975.
10. FEINBERG, LEONARD, Introduction to Satire. Iowa, The Iowa State University Press, 1967.
11. FREUD, SIGMUND, Wit and Its Relation to the Unconscious. Μτφρ.: Α. Α. Brill, New York, 1917. (α? έκδ. στα γερμανικά: Der Witz und seine Beziehung zum Unbewussten, 1905).
12. FRYE NORTHROP, Anatomy of Criticism. London, Penguin Books, 1990 (?1957). [Βλ. τώρα και την ελληνική έκδοση: Ανατομία της Κριτικής. Εισαγωγή: Z. I. Σιαφλέκης, Πρόλογος-Μετάφραση-Επιμέλεια: Μαριζέτα Γεωργουλέα, Αθήνα, Gutenberg, 1996.]
13. FURST, L. R., Fictions of Romantic Irony in European Literature (1760-1857), Cambridge, Harvard University Press, 1984.
14. GANZ, MARGARET, Humor, Irony and the Realm of Madness. New York, AMS Press, 1990.
15. GUREWITCH, MORTON, European Romantic Irony. Ann Arbor Microfilms, 1959.
16. HAMON, PHILIPPE, L?Ironie Litt?raire. Paris, Hachette, 1996.
17. HUTCHEON, LINDA, A Theory of Parody. The teachings of Twentieth-century Art Forms. New York, Menthuen, 1985.
18. _________________, A Poetics of Postmodernism: History, Theory, Fiction. London, Routledge, 1988.
19. _________________, Irony?s edge. The theory and politics of irony. London, Routledge, 1995 (?1994).
20. JANK?L?VITCH, VLADIMIR, Η ειρωνεία. Μτφρ.: Μιχάλης Καραχάλιος, Αθήνα, Πλέθρον, 1997. (α? έκδ. στα γαλλικά: L?Ironie,1936).
21. JAMESON, F., ?Postmodernism, or the cultural logic of late capitalism?, New Left Review, 146 (1984) 53-92.
22. KAYSER, WOLFGANG, The Grotesque in Art and Literature. Μτφρ.: U. Wisstein, New York, Mc Graw Hill, 1966. (α? έκδ. στα γερμανικά: Das Groteske. Seine Gestaltung in Malerei und Dichtung, 1961).
23. KIERKEGAARD, S?REN, The Concept of Irony, with Constant Reference to Socrates. Μτφρ.: Lee M. Capel, London, 1966. (α? έκδ. στα γερμανικά: ?ber den Begriff der Ironie. D?sseldorf-K?ln, 1961).
24. LANG, CANDACE D., Irony/Humor. Critical Paradigms. Baltimore-London, The John Hopkins, University Press, 1990.
25. MERCHANT, MOELWYN, Κωμωδία. Μτφρ.: Αριστέα Παρίση, Αθήνα, Ερμής, 1980 (α? έκδ. στα αγγλικά: Comedy, 1972).
26. MUECKE, D. C., Ειρωνεία. Μτφρ.: Κώστας Πύρζας, Αθήνα, Ερμής, 1974. (α? έκδ. στα αγγλικά: Irony  1970).
27. NETILLARD, CLAIRE, «Ο Κάλβος του Καρυωτάκη», Σημειώσεις, 38 (Φεβρουάριος 1992) 13-33.
28. PAULSON, RONALD (επιμ.), The Fictions of Satire. Baltimore, The John Hopkins Press, 1967.
29. PIRANDELLO, LUIGI, On humor, Μετάφραση-επιμέλεια: Antonio Illiano and Daniel P. Testa, Chapel Hill, The University of North Carolina Press, 1960. (ά έκδ. στα ιταλικά: L? Umorismo, 1908).
30. ROSE, MARGARET, Parody/Metafiction: An Analysis of Parody as a Critical Mirror to the Writing and Reception of Fiction. London, Groom Helm, 1979.
31. _______________, Parody: Ancient, Modern and Post-Modern. Cambridge, CUP, 1993.
32. SANGSUE, DANIEL, La Parodie. Paris, Hachette, 1994.
33. SAREIL, JEAN, L? ?criture comique. Paris, P.U.F., 1984.
34. SCHOENTJES, PIERRE, Po?tique de l? ironie. In?dit, 2001.
35. WILDE, ALAN, Horizons of Assent: Modernism, Postmodernism and the Ironic Imagination. Baltimore-London, The John Hopkins University Press, 1973.

1. ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΩΣΤΙΟΥ, Εισαγωγή στην ποιητική της ανατροπής. Σάτιρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ. Αθήνα, Νεφέλη 2005 (?2002).
2. NORTHROP FRYE, Ανατομία της Κριτικής. Εισαγωγή: Z. I. Σιαφλέκης, Πρόλογος-Μετάφραση-Επιμέλεια: Μαριζέτα Γεωργουλέα, Αθήνα, Gutenberg, 1996. [Anatomy of Criticism. London, Penguin Books, 1990 (?1957)].
3. PHILIPPE HAMON, L?Ironie Litt?raire. Paris, Hachette, 1996.
4. LINDA HUTCHEON, A Theory of Parody. The teachings of Twentieth-century Art Forms. New York, Menthuen, 1985.