Ειδικά Θέματα Σύγχρονης Φιλοσοφίας IV: Η κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης (2020-2021) (PHS_5069)

Χάμπερμας, Ο Φιλοσοφικός Λόγος της Νεωτερικότητας.

κεφ. 5 (σελ. 139-168)

κεφ. 11 (σελ. 363-401)

κεφ. 12 (σελ. 413-450)

+Τα κείμενα που έχουν αναρτηθεί στην κατηγορία "Έγγραφα" (Craib, Ιακώβου, Jay, Honneth)

Το μάθημα εξετάζεται με τελική εργασία. Οι οδηγίες για τον τρόπο πραγματοποίησης της εργασίας βρίσκονται παρακάτω ως "Οδηγίες για εργασία"  

Η κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης αποτελεί ένα από τα θεμελιώδη φιλοσοφικά ρεύματα του 20ου αι. Η πρωτοτυπία του στοχασμού των εκπροσώπων της συνίσταται μεταξύ άλλων στη συνάντηση που πραγματοποιείται στη σκέψη τους μεταξύ καίριων προβληματισμών της πρακτικής φιλοσοφίας(και ειδικότερα της πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας) με το φιλοσοφικό στοχασμό περί της ιστορικής φύσης της νεωτερικότητας, τόσο στις διαστάσεις που αφορούν τις κυριαρχικές πολιτικές-κοινωνικές δομές και τη μεταστροφή των διαφωτιστικών προταγμάτων του Λόγου εντός τους, όσο και στην ιδιαίτερη θέση που κατέχει η δυνατότητα της έλλογης πράξης στη νεωτερικότητα ως αντιστασιακή διάσταση απέναντι σε αυτές τις δομές. Από την άλλη μεριά, οφείλουμε να σταθούμε και στη δυνατότητα μεταστροφής της καθημερινής πρακτικής σε τεχνολογία κοινωνικής καταπίεσης και αλλοτρίωσης του Λόγου μέσω της πολιτισμικής βιομηχανίας. Επιπλέον, η γονιμότητα του στοχασμού της κριτικής θεωρίας εκδηλώνεται πολλαπλώς και στις ευρύτερες επιρροές που προκάλεσε στην κριτική σκέψη, με το μάθημα να επικεντρώνεται στην όσμωση του προβληματισμού της κριτικής θεωρίας με τα ριζοσπαστικά γαλλικά ρεύματα σκέψης, όπως κυρίως προέκυψαν μετά τα κινήματα της δεκαετίας του ΄60, στοιχεία όσμωσης που εμφανίστηκαν κυρίως στην πρακτική φιλοσοφία της δεύτερης γενιάς της σχολής (Χάμπερμας, Χόννετ), και πρωτίστως στον πρακτικό προβληματισμό τους περί της δημοκρατικής συμμετοχής. Γενικός στόχος του μαθήματος είναι λοιπόν η εξοικείωση των φοιτητών με τον πολιτικό και κοινωνικό στοχασμό της Σχολής της Φρανκφούρτης, αλλά και με τις ευρύτερες συνέπειές του. 

Εκκινούμε το μάθημα τοποθετώντας το ευρύτερο φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννάται η πολιτική εννοιολογία της κριτικής θεωρίας. Εκκινούμε λοιπόν με ένα εντατικό μάθημα γύρω από βασικές έννοιες των φιλοσοφιών του Χέγκελ και του Μαρξ (στις οποίες οι φοιτητές αναφέρονται ήδη εν μέρει από το μάθημα Ειδικά θέματα Πρακτικής Φιλοσοφίας Ι). Συμπυκνώνουμε τα χαρακτηριστικά, ανατρεπτικά και κριτικά στοιχεία της εγελιανής διαλεκτικής. Επικεντρώνουμε στην αρνητικότητα ως εννοιολογικό και ταυτόχρονα υπαρκτικό ρεαλιστικό μέγεθος στη φιλοσοφία του Χέγκελ (συσχέτιση με κοινωνικο-πολιτική δυναμική). Αναφερόμαστε στη σύγκρουση μεταξύ μεθόδου και συστήματος στην εγελιανή φιλοσοφία, την επαναστατική διάσταση της διαλεκτικής μεθόδου και στη συντηρητική διάσταση της συστηματικής άρθρωσης. Περνάμε στα βασικά κριτικο-θεωρητικά μοτίβα της οικειοποίησης του Χέγκελ από τον Μαρξ στην κριτική της εγελιανής θετικότητας, στην κριτική της θετικότητας του κράτους. Επικεντρωνόμαστε στο μοτίβο της αλλοτρίωσης και στην έννοια του φετιχισμού στο Κεφάλαιο. Εντόπιζουμε τις διαστάσεις της κληρονομιάς αυτής της παράδοσης για την κριτική θεωρία.

Στη συνέχεια, αναφερόμαστε στη σημασία της λουκατσιανής οικειοποίησης της κριτικής διαλεκτικής, κυρίως όπως αναπτύσσεται στην «Ιστορία και ταξική συνείδηση». Αντιμετωπίζουμε τις ριζοσπαστικές φιλοσοφικές θέσεις του Λούκατς ως συμπύκνωση της κριτικής οπτικής γύρω από την εξέλιξη της ιστορικής διάστασης της νεωτερικής φιλοσοφίας αλλά και ως μήτρα γένεσης του φιλοσοφικού υπόβαθρου της κριτικής θεωρίας: Η έννοια της πραγμοποίησης και η συσχέτισή της με τις αλλοτριωτικές τάσεις του καπιταλισμού στον 20ο αιώνα. Η εγελο-μαρξιστική παράδοση κοινωνικής και πολιτικής σκέψης και η κριτική του μηχανιστικού μαρξισμού. Η σύναψη της κριτικής των πραγμοποιημένων μορφών με την κριτική της καθημερινής «αισθητικής» διάστασης του σύγχρονου καπιταλισμού. Η εισαγωγή του στοιχείου της ανορθολογικότητας εντός της πρακτικής καπιταλιστικής ορθολογικότητας. Εισαγωγή μοτίβων του Βέμπερ στον εγελιανό μαρξισμό και η σημασία τους για την κριτική θεωρία: η διαμόρφωση του πλαισίου της συνάρθρωσης της κριτικής του καπιταλισμού με την κριτική της νεωτερικότητας και των αισθητικών πραγμοποιητικών διαστάσεών της στον Λούκατς και το πέρασμα στην προβληματική των θεωρητικών της σχολής της Φρανκφούρτης. Έμφαση στην πραγμοποίηση του πρακτικού ορίζοντα δράσης. 

Το πρόγραμμα κριτικής θεωρίας στην πρώτη γενιά της σχολής της Φρανκφούρτης. Η προσπάθεια του Χορκχάιμερ για τη διαμόρφωση ενός διεπιστημονικού, πολιτικά/αξιακά δεσμευμένου επιστημολογικού πλαισίου συγκρότησης μιας κριτικής θεωρίας που δεν τάσσεται υπέρ μιας πολιτικής στράτευσης. Η γένεση της προβληματικής της υπαρκτικής κρίσης, η σύναψη του υπερβατολογικού κριτικού στοιχείου με το περατό πραγματολογικό στοιχείο και οι συνέπειες που αυτή θα έχει για την μετέπειτα κριτική θεωρία με ιδιαίτερη έμφαση στον Αντόρνο. Η θέση της πρώτης φάσης της Σχολής της Φρανκφούρτης απέναντι στο φασιστικό φαινόμενο, τόσο στην πολιτική όσο και στην αισθητική του διάσταση (αναφορά στον F. Neumann). Παρέκβαση για τον Μπένγιαμιν: Η τεχνική αναπαραγωγιμότητα του έργου τέχνης στον Μπένγιαμιν, δυνατότητα μαζικής επαναστατικής εμβάπτισής του, αλλά και ο κίνδυνος οικειοποίησης αυτής της τεχνικής αναπαραγωγιμότητας, αφενός από το κεφάλαιο και αφετέρου από τα αυταρχικά φασιστικά κινήματα. Η φιλοσοφία της ιστορίας στον Μπένγιαμιν ως αίτημα πρακτικής-πολιτικής οικειοποίησης της ιστορίας (πρωτείο της πολιτικής επί της ιστορίας)

Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού και η απαισιόδοξη στροφή της κριτικής θεωρίας, η σημασία των πολιτικών εμπειριών του ναζισμού, αλλά και της αυταρχικής τροπικότητας των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η υπεριστορικοποίηση της κριτικής του καπιταλισμού σε μια κριτική μιας διϊστορικής διαλεκτικής του διαφωτισμού και αναστροφής του σε κυριαρχία. Ανάλυση της λογικής της διαλεκτικής του διαφωτισμού και της αντιστροφής του διαφωτιστικού χειραφετητικού προτάγματος σε κυριαρχικό. Μία διαλεκτική που εκκινεί από την αρχαιοελληνική κοσμοεικόνα (μορφή του Οδυσσέα) και απολήγει στον σύγχρονο καπιταλισμό της πολιτισμικής βιομηχανίας και της μαζικής εξαπάτησης. Παρέκβαση για τον Νίτσε: Η σημασία της επιρροής του Νίτσε και της μη θετικής αρνητικότητας στο έργο του, η οικειοποίηση μιας τέτοιας στροφής από τους στοχαστές της σχολής της Φρανκφούρτης και οι πολιτικές συνέπειές της, η ριζική κριτική της μεταφυσικής και οι κίνδυνοι που προκύπτουν από αυτήν. Αναφορά στο ύστερο έργο του Χορκχάιμερ για την Έκλειψη του Λόγου, έμφαση στην κριτική του για την παρακμή της ατομικότητας και του ηθικοπρακτικού Λόγου. 

Η Αρνητική διαλεκτική του Αντόρνο. Η ολοκλήρωση του περιορισμού των επαναστατικών αξιώσεων της κριτικής θεωρίας, η στροφή προς την περατότητα, η μεθοδολογική και πολιτική διάσταση της στροφής αυτής. Το διαφωτιστικό πρόταγμα της ατομικότητας και η παρακμή του στο σύγχρονο καπιταλισμό κατά τους Χορκχάιμερ-Αντόρνο. Η επικέντρωση της κριτικής θεωρίας προς το κινηματικά και οργανωτικά ατελές και περατό, η νιτσεϊκή ανάδειξη της απελευθερωτικής διάστασης τω ορμών, η συσχέτιση του Νίτσε με την ψυχανάλυση και η ριζοσπαστική κριτική στην ταυτιστική λογική του Χέγκελ, οικειοποίηση και ταυτόχρονη κριτική της εγελιανής διαλεκτικής. Η κριτική στην εγελιανή φιλοσοφία της ιστορίας. Η έμφαση στην αισθητική διάσταση του σπαράγματος, του διαλεκτικά μη συνεκτικού, η συγκρότηση της ταυτότητας ως αστερισμού και η αναζήτηση ανάλογων μοτίβων στην τέχνη. Η τέχνη και η κριτική της τεχνικής στον Αντόρνο.

Η απελευθερωτική διάσταση της ριζοσπαστικής πολιτικής στον Μαρκούζε και η αινιγματική συνάντηση με την τεχνολογία. Η ριζοσπαστική διάσταση της σκέψης του πρώιμου Μαρκούζε μέσα από μία επαναστατική οικειοποίηση της σκέψης του Χέγκελ, αναφορά στη διατριβή του για την ιστορικότητα της εγελιανής φιλοσοφίας, η επαναστατική σύνθεση μεταξύ Χάιντεγκερ και εγελιανού μαρξισμού. Η μετέπειτα κριτική κοινωνική θεωρία που αναπτύσσει ο Μαρκούζε στον Μονοδιάστατο Άνθρωπο, η κριτική της αισθητικής μαζικοπολιτισμικής αφομοίωσης της εργατικής τάξης και η αναζήτηση νέων απελευθερωτικών υποκειμένων, η αμφίσημη μαρκουζιανή στάση απέναντι στην τεχνολογία, απελευθερωτικές δυνατότητες, αλλά και κυριαρχία της καταπιεστικής διάστασης της σύγχρονης τεχνοδομής ως πολιτική εκπροσώπηση. Η αισθητική διάσταση στο έργο του ύστερου Μαρκούζε.

Μετάβαση από την κριτική θεωρία στην επέκταση των μοτίβων και των προβληματικών της στη δεύτερη γενιά της σχολής που δημιουργείται μετά τα ριζοσπαστικά κινήματα της δεκαετίας του ?60, ιδιαίτερα μετά το Μάη του 68, αποδίδοντας έμφαση στο έργο του Γ. Χάμπερμας. Σύντομη εξέταση έργου Γάλλων στοχαστών με τους οποίους έρχεται σε διάλογο ο Χάμπερμας (Φουκώ, Ντεριντά, Καστοριάδης). Ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται σε αρχικό επίπεδο η χαμπερμασιανή θεώρηση της πρακτικής επικοινωνιακής ορθολογικότητας στα κείμενα της περιόδου 1965-1975. Η μετέπειτα συστηματοποίηση εκ μέρους του Χάμπερμας της κανονιστικής διάστασης της θεωρίας του επικοινωνιακού πράττειν (ο διάλογος με τις παραδόσεις της πρακτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας και η γλωσσολογική στροφή προς την αναλυτική παράδοση). Ο δυϊσμός μεταξύ συστήματος και βιόκοσμου και ο αντίκτυπός του στη θεωρία του Χάμπερμας για τη δημοκρατία στο σύγχρονο κόσμο. Εξέταση της οπτικής για την κοινωνία πολιτών, το σύστημα δικαιωμάτων και την πολιτική πράξη. Αναφορά στην περαιτέρω εμβάθυνση της διϋποκειμενικής στροφής της σχολής στο σύγχρονο έργο του Άξελ Χόννετ: Η επαναφορά της έννοιας της εργασίας, η επανοικειοποίηση του Χέγκελ και τα ηθικοπρακτικά ερωτήματα που προκύπτουν από την διϋποκειμενικά συγκροτούμενη έννοια της αναγνώρισης. Η επανάγνωση του Χόννετ για τα κλασσικά διαλεκτικά μοτίβα της πραγμοποίησης και της κριτικής της εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου

Στο τελευταίο μάθημα θα γίνει μία σύνοψη και συζήτηση σχετικά με τον προηγούμενο προβληματισμό του μαθήματος. Συσχέτιση με σύγχρονα προβλήματα της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης, και ιδιαίτερα με τα προβλήματα που προκύπτουν μετά την διϋποκειμενική επικοινωνιακή στροφή και τον παραμερισμό του μοτίβου της κριτικής της τεχνικής και του σύγχρονου καπιταλιστικού φαντασιακού από την κριτική θεωρία. Τελική διερώτηση για το πώς η κριτική θεωρία 6 μας βοηθάει να κατανοήσουμε από τη σκοπιά της πρακτικής φιλοσοφίας τον σύγχρονο καπιταλισμό και την κυριαρχική του διάσταση

Λούκατς Γκ., Η πραγμοποίηση και η Συνείδηση του Προλεταριάτου, Εκκρεμές, 2005

Χορκχάιμερ Μ., Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική, Ύψιλον, 1984 [Κείμενο "Παραδοσιακή και Κριτική Θεωρία"]

Χορκχάιμερ Μ., Η έκλειψη του Λόγου, Κριτική, 2004

Χορκχάιμερ Μ.-Αντόρνο Τ., Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφ. Λ. Αναγνώστου Νήσος, 1996 (δύο κεφάλαια)

Αντόρνο Τ., Αρνητική Διαλεκτική, Αλεξάνδρεια, 2006 (δύο κεφάλαια)

Μαρκούζε Χ., Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος, Παπαζήσης, 1971

Μαρκούζε Χ., Η αισθητική διάσταση, Νησίδες, 1998

Habermas J. Κείμενα γνωσιοθεωρίας και κοινωνικής κριτικής, Πλέθρον, 1990 (κείμενα "Γνώση και Διαφέρον" και "Τεχνική και Επιστήμη ως Ιδεολογία")

Habermas J., Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, Αλεξάνδρεια, 1993 (κεφ. 9, 10, 11, 12)

Honneth A., Από την επικοινωνία στην αναγνώριση, Πόλις, 2000

Honneth A., Η Ιδέα του Σοσιαλισμού, Πόλις, 2018

Οδηγίες για την πραγματοποίηση των εργασιών εξέτασης στο μάθημα

Το θέμα της εργασίας συνίσταται στην κριτική σύνοψη ενός εκ των βιβλίων τα οποία έχουν αναρτηθεί ως «Βιβλία για εργασία» στην περιγραφή του μαθήματος (σε ορισμένα βιβλία υποδεικνύονται συγκεκριμένες σελίδες ή κεφάλαια που αποτελούν το αντικείμενο της εργασίας), όμως για την πραγματοποίηση αυτής της κριτικής σύνοψης ισχύουν οι ακόλουθες προϋποθέσεις:

1. Όλες οι εργασίες πρέπει να εμπεριέχουν αναφορές, εκτός του βιβλίου που καλούνται να συνοψίσουν, και στα κείμενα που έχουν αναρτηθεί ως υλικό του μαθήματος. Με δύο λόγια οι φοιτητές/τριες πρέπει να δείξουν στην εργασία ότι εκτός από το κείμενο που καλούνται να συνοψίσουν έχουν μελετήσει και τις σελίδες από τα τέσσερα παραπάνω εγχειρίδια. Μπορούν να ενσωματώσουν αναφορές στο υλικό που έχει αναρτηθεί για το μάθημα είτε στην εισαγωγή της εργασίας τους, είτε κατά την ίδια τη σύνοψη. Σημειώνουμε ότι τα κείμενα έχουν αναρτηθεί στο eclass του μαθήματος στην κατηγορία "έγγραφα".

2.Προσοχή! Κατά την πραγματοποίηση της εργασίας απαγορεύεται η αντιγραφή αποσπασμάτων (από το διαδίκτυο, από άλλα βιβλία κλπ.) και η παρουσίασή τους ως δικών μας: αυτό ονομάζεται λογοκλοπή. Μπορούμε εφόσον θέλουμε να αναφέρουμε σχετικά σύντομα παραθέματα πάντα εντός εισαγωγικών («?») και με αναφορά στην πηγή. Επίσης απαγορεύεται η αντιγραφή μεταξύ των εργασιών, δηλαδή η αναπαραγωγή μίας εργασίας από περισσότερους φοιτητές. Οποιαδήποτε εργασία παρουσιάσει το φαινόμενο της λογοκλοπής ή της ομοιότητας/αντιγραφής με άλλες εργασίες, θα μηδενίζεται.

3. Το μέγεθος της εργασίας θα πρέπει να κινείται στα όρια 2200-3000 λέξεων (με μικρές αποκλίσεις του συν-πλην 10%).

4. Η εργασία θα πρέπει να κατατεθεί σε προκαθορισμένη ημερομηνία για την εξεταστική του χειμερινού εξαμήνου και αντίστοιχα για την επαναληπτική εξεταστική του Σεπτεμβρίου. Ολες οι παραπάνω προϋποθέσεις είναι απαραίτητες προκειμένου η εργασία να γίνει αποδεκτή και να λάβει επιτυχή βαθμολόγηση.

Ο Διδάσκων Μ. Σκομβούλης