Οι περισσότεροι φορείς χάραξης πολιτικής σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν συνεργαστεί για τη δημιουργία πλαισίου δεξιοτήτων και ικανοτήτων με συγκεκριμένη ιεραρχία, έτσι ώστε να αυξηθούν τα επίπεδα απασχόλησης του εργατικού δυναμικού της εκάστοτε χώρας. Για παράδειγμα, οι οκτώ βασικές ικανότητες που περιλαμβάνονται στην ατζέντα της Λισαβόνας για την Ευρώπη είναι οι ακόλουθες:
Αυτή ή και άλλη κατηγοριοποίηση αυτών των δεξιοτήτων γίνεται ολοένα πιο παρωχημένη. Είναι προφανές ότι η εκπαίδευση δεν επιφέρει ως αποκλειστικό επακόλουθο εργασία, με αποτέλεσμα η σημασία της εκπαίδευσης για τη ζωή να μειώνεται. Οι γνώσεις, οι δεξιότητες και οι ικανότητες που έχουν ήδη οριστεί για τις συνθήκες εργασίας δεν προσδιορίζονται και δεν περιγράφονται αρκετά για το μέλλον. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Berners–Lee (2007), το Διαδίκτυο δεν είναι μόνο το τεχνολογικό μέσο, αλλά και ένα κοινωνικό δίκτυο και φαινόμενο που κατασκευάστηκε με τη δημιουργική συνεισφορά όλων. Ο Sir Ken Robinson (2013) πρότεινε ότι το σχολείο είναι κατασκεύασμα της βιομηχανικής εποχής με βάση τα τότε μεσαιωνικά εργασιακά πρότυπα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να σκοτώνει τη δημιουργικότητα των μαθητών και να εξασθενίζει την υψηλή ικανότητα των παιδιών να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους, δημιουργώντας μάζες δυστυχισμένων ενηλίκων που τελικά είναι και αντιπαραγωγικοί στη ζωή τους.
Η επίσημη εκπαίδευση έχει επικεντρωθεί στη μετάδοση των γνώσεων κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων. Κάποια στιγμή θα πρέπει να υπάρξει μεταμόρφωση καθώς και μόνο η τεχνολογία προκάλεσε μεγάλο αντίκτυπο τη ζωή μας. Έτσι ο προσδιορισμός του πυρήνα των βασικών δεξιοτήτων σε κάθε εκπαιδευτικό σύστημα, άρα και στην κοινωνία, είναι μία από τις κύριες προκλήσεις του σήμερα, και θα παραμένει και μελλοντικά καθώς ο κόσμος συνεχώς μεταβάλλεται. Η κοινωνία της γνώσης και της διά βίου μάθησης και εργασίας απαιτεί ένα νέο σύνολο δεξιοτήτων για να αντιμετωπίσουν την οικονομία της γνώσης, της δημιουργικότητας και της τεχνολογίας σε έναν αβέβαιο κόσμο και απρόβλεπτο μέλλον. Αυτό έχει οδηγήσει στον επαναπροσδιορισμό των λεγόμενων δεξιοτήτων και ικανοτήτων του 21ου αιώνα, της ιεραρχίας τους και των αντίστοιχων πλαισίων αναφοράς τους (Lambropoulos & Romero, 2015). Η τεχνολογία έχει γίνει μια ολόκληρη στρατηγική για το πώς να ζήσει κάποιος, να επιβιώσει και να ευημερήσει στον 21ο αιώνα. Oι νέοι σήμερα επικοινωνούν, αναζητούν πληροφορίες, μαθαίνουν, αγοράζουν και πωλούν, διασκεδάζουν και κοινωνικοποιούνται με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Κατά συνέπεια, το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα δεν υποστηρίζει τους μελλοντικούς πολίτες, ώστε να επιτύχουν το μέγιστο των δυνατοτήτων τους για τον εαυτό τους και τον αντίκτυπο στον κόσμο.
Σε ένα νέο πλαίσιο ικανοτήτων για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις του 21ου αιώνα η νέα συμμετοχική κουλτούρα και ο πολιτισμός έχουν τη βάση τους στο άτομο, τις ομάδες και τις κοινότητες. Υπάρχει χάσμα συμμετοχής στον νέο πολιτισμό που αναφέρεται στην άνιση πρόσβαση στις ευκαιρίες, τις εμπειρίες, τις δεξιότητες και τις γνώσεις που θα προετοιμάσει τους νέους για την πλήρη συμμετοχή στον κόσμο μετά την κατάρρευση των παραδοσιακών μορφών της επαγγελματικής εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων για να αντιμετωπίζει κάποιος μελλοντικές προκλήσεις και να προετοιμάζει τους μαθητές για τις νέες θέσεις εργασίας και τεχνολογίες, περιλαμβάνει και αυτά τα επαγγέλματα που ακόμη δεν υπάρχουν.
Ο 21ος αιώνας απαιτεί, λοιπόν, ένα νέο σύνολο ικανοτήτων (soft skills) πέρα από την προφανή τεχνολογική γνώση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνίας (ΤΠΕ): επικοινωνία, συνεργασία, κοινωνικές και πολιτιστικές δεξιότητες, δημιουργικότητα, κριτική σκέψη, δημιουργία νέων πρωτότυπων ιδεών, επίλυση προβλημάτων, παραγωγικότητα σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, αυτο–οργανώσιμη μάθηση, αυτονομία, προγραμματισμός, ευελιξία, ανάληψη και διεκπεραίωση κινδύνων, διαχείριση συγκρούσεων, πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα, μάθηση για τη ζωή. Αυτές οι νέες δεξιότητες και ικανότητες συνήθως ορίζονται ως «δεξιότητες του 21ου αιώνα». Άρα ως «δεξιότητες του 21ου αιώνα» ορίζεται το σύνολο των δεξιοτήτων που απαιτούνται για την επιτυχία στη μάθηση, την εργασία, την ανεξάρτητη, δημιουργική και αυτόνομη ζωή, ευελιξία και κοινωνικοποίηση με αντίκτυπο σε μικρόκοσμο και μακρόκοσμο. Η ενεργητική, δημιουργική και αυτόνομη μάθηση και εργασία λειτουργεί, όταν ο άνθρωπος έχει τον έλεγχο σε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του, στη διαχείριση του περιβάλλοντός του πέρα από την απλή χρήση της πληροφορίας.
Όσο για το μέλλον των σημερινών μαθητών και φοιτητών σε όλο τον κόσμο, η συνεχής προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη απαιτεί ένα σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης που θα τους βοηθήσει να ενορχηστρώσουν πιο αποτελεσματικά τη ζωή τους και την επαγγελματική τους κατάσταση και εξέλιξη. Η δημιουργία αυτών των νέων υποδομών αποτελεί σήμερα ανάγκη αλλά και πρόκληση, καθώς δεν μπορεί να ενσωματωθεί εύκολα στα υπάρχοντα μεσαιωνικά εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα, που βασίστηκαν στη δομή της βιομηχανικής επανάστασης (κτίρια, είσοδος των μαθητών στα σχολεία με βάση την ημερομηνία γέννησης, ένας εκπαιδευτικός και πολλοί μαθητές που χρησιμοποιούν το ίδιο σχολικό εγχειρίδιο κ.λπ.). Αντί να χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο της αντίθεσης, να κάνουμε το αντίθετο από ό,τι συνέβαινε μέχρι τώρα, είναι καλύτερα να ενισχύσουμε τις δεξιότητες του 21ου αιώνα όπως η δημιουργικότητα. Αυτό που εμπνέει και κινεί σήμερα την αγορά και την κοινωνία είναι η κουλτούρα της καινοτομίας. Άρα στη σημερινή Ελλάδα και τον κόσμο θα πρέπει να δομηθούν νέα μοντέλα σκέψης, τεχνικές και εργαλεία για την απελευθέρωση των δυνατοτήτων των πολιτών με ίσο αντίκτυπο τόσο στους καθαρά διανοητικούς όσο και τους πρακτικούς τομείς.
Η δημιουργικότητα είναι το κλειδί για την είσοδο στον νέο κόσμο του 21ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Καμπύλη και τους συνεργάτες του (2012):
Δημιουργικότητα είναι η ατομική ή ομαδική πνευματική ή/και σωματική δραστηριότητα που εκδηλώνεται σε συγκεκριμένο χωροχρονικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο και οδηγεί σε υλικά ή άυλα «προϊόντα» που είναι πρωτότυπα, χρήσιμα, επιθυμητά, και ηθικά, τουλάχιστον για τον/τους δημιουργό/ούς τους.
Στην εποχή του Διαδικτύου και της σύνδεσης των πραγμάτων, όπου η τεχνολογία επιτρέπει την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση των εργαλείων με τους ανθρώπους και το περιβάλλον, οι άνθρωποι συμμετέχουν ενεργά ή λιγότερο ενεργά σε μικρότερες ή μεγαλύτερες ομάδες, κοινότητες και κοινωνικά δίκτυα. Τα συνεχώς εξελισσόμενα εργαλεία αυξάνουν την πολυπλοκότητα, διαφοροποιούν τα πρότυπα επικοινωνίας, στρατηγικής και κριτικής σκέψης και ευνοούν την αξιοποίηση των πληροφοριών για την παραγωγή νοήματος. Αυτό δεν είναι κάτι αρνητικό, αντίθετα αυξάνει τις δυνατότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου καθώς τα εργαλεία επεκτείνουν τις αισθήσεις και δυνατότητές μας και άρα αποτελούν μέρος του πολιτισμού. Οι ατομικές, ομαδικές και συλλογικές δεξιότητες και ικανότητες που επεκτείνονται με τη βοήθεια εργαλείων, όπως για παράδειγμα το διαδίκτυο, έχουν στόχο να βοηθήσουν το άτομο να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις κάθε νέας εποχής και να αναπτύξει τα ταλέντα του.
Δημιουργικότητα και Εγκέφαλος
Όσο και να ψάξει κανείς να βρει τις ιδέες μέσα στον εγκέφαλο είναι αδύνατο. Αυτό συμβαίνει επειδή η πληροφορίες βρίσκονται στο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που δημιουργείται μέσα στη «σούπα» του εγκεφάλου και δεν μπορούν να ανασυρθούν με οποιαδήποτε είδους χειρουργική επέμβαση. Αυτό που μπορεί να κάνει η γνωστική επιστήμη είναι να ανιχνεύσει, να αποτυπώσει και να μετρήσει τα συμπτώματα της γένεσης μιας ιδέας ή της λύσης ενός προβλήματος.
Για το ερώτημα της μη ανίχνευσης πληροφοριών στον εγκέφαλο, η κβαντική θεωρία επεκτάθηκε στην κβαντική δυναμική του εγκεφάλου, συμπεριλαμβάνοντας το αριστερό και το δεξιό ημισφαίριο ως ενότητες παρά ως ξεχωριστά μέρη του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος είναι το κύριο εργαλείο μας για την παρατήρηση της φυσικής πραγματικότητας. Η ευρύτητα της πλαστικότητάς του συμπίπτει με τη δυνατότητα μάθησης, το ανοιχτό μυαλό. Προκειμένου, λοιπόν, να διαπιστωθεί η εγκυρότητα των αντιλήψεών μας, πρέπει να μελετήσουμε τη φυσιολογία του εγκεφάλου μας, και ειδικότερα τους τρόπους που και τα δύο τμήματα του εγκεφάλου λαμβάνουν και αντιλαμβάνονται αισθητηριακά ερεθίσματα. Η ρέτινεξ (retinex, συνδυασμός αμφιβληστροειδούς–retina και φλοιού–cortex) ως θεωρία της όρασης προϋποθέτει ότι ο φλοιός του εγκεφάλου συγκρίνει τα δεδομένα που λαμβάνει και δημιουργεί μια κατάλληλη και υποκειμενική οπτική αντίληψη. Η οπτική αντίληψη απαιτεί ένα είδος συλλογισμού, και όχι απλώς τη διέγερση του αμφιβληστροειδούς (Kalat, 2003). Έτσι, ο εγκέφαλός μας εργάζεται σκληρά για να συνθέσουμε μια κλασική γενική για όλους αντίληψη, κυρίως για πρακτικούς λόγους. Η σύνθεση αυτή περιλαμβάνει και τη συμπλήρωση κενών σε κάθε περίπτωση που δεν αναγνωρίζουμε, κυρίως για την ασφάλειά μας. Αν, για παράδειγμα, δω κάποιον να έρχεται με δεμένο το χέρι και αναστατωμένος αντιλαμβάνομαι ότι έχει συμβεί πολύ κοντά στο σημείο που βρισκόμαστε. Τα «κουτιά» αυτά της σκέψης υπάρχουν για την προστασία μας.
Η διχοτόμηση σε αριστερό και δεξί μέρος του εγκεφάλου ή, ακριβέστερα, σε επεξεργασμένα και μη επεξεργασμένα δεδομένα, αφορά τον μηχανισμός με τον οποίο διαμορφώνουμε αντίληψη και να ερμηνεύσουμε αυτό που βλέπουμε. Η διχοτόμηση δείχνει ότι η κλασική αντίληψη των πραγμάτων ως έχουν εν μέρει κατασκευάζεται αυθαίρετα από το αριστερό ημισφαίριο. Η αντίληψη στο δεξί ημισφαίριο είναι περισσότερο σύμφωνη με τις αρχές της κβαντομηχανικής. Έτσι η κλασική αντίληψη μπορεί να είναι μόνο μια προσέγγιση της υπάρχουσας πραγματικότητας εκεί έξω και είναι καθαρά υποκειμενική, αυθαίρετη με γλωσσολογικούς όρους, εφόσον βασίζεται σε συμφωνίες που έχουμε κάνει και μαθαίνουμε από μικρή ηλικία (αυτό είναι πράσινο, αυτό καίει, αυτό γίνεται αν κάνεις αυτό, αυτό θα γίνεις όταν θα μεγαλώσεις, έτσι λειτουργεί η κοινωνία κ.λπ.). Το αριστερό ημισφαίριο είναι αντικειμενικό, αναλυτικό, λογικό ή κλασικό, ενώ το δεξί είναι πληροφοριακό, ολιστικό, συνεχές, υποκειμενικό. Ο κόσμος μας αυτή τη στιγμή για πρακτικούς λόγους βασίζεται κυρίως στις λειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου του εγκεφάλου, γεγονός που καθιστά τις ικανότητες και τις ικανότητες μας ανεπαρκείς για τον νέο αιώνα.
Ίσως περισσότερη προσοχή, μελέτη και έρευνα για τις λειτουργίες και ικανότητες του εγκεφάλου και κυρίως του δεξιού ημισφαιρίου είναι αναγκαία για μια πιο ενοποιημένη αντίληψη του κόσμου μας. Με βάση τη θεωρία της εμπλοκής (entanglement) στην κβαντική φυσική και τα δύο μέρη του εγκεφάλου μας μπορεί να λειτουργήσουν ως σύνολο πολύ πιο γρήγορα παρέχοντας μια πιο ακριβή αντίληψη της πραγματικότητας. Αυτή η προσέγγιση απαιτεί να επανεξετασθεί για κάθε εκπαιδευτικό και εμπορικό σύστημα, καθώς δημιουργούνται τεράστιες αλλαγές στην αντίληψη. Με άλλα λόγια, ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να δημιουργηθεί βασισμένο στις νέες αυτές ανακαλύψεις. Και η ανάγκη της κρίσης μας ωθεί να υλοποιηθεί άμεσα λόγω της εξέλιξης μέσω της τεχνολογίας.
Τα εργαλεία, λοιπόν, ενός πολιτισμού αποτελούν την επέκταση των οργάνων του. Είναι και πρακτικά και νοητικά, όπως το αλφάβητο, τα ιδεογράμματα, οι χάρτες, το τυπογραφείο, το ρολόι και ο υπολογιστής. Ο εγκέφαλός μας, που αλλάζει διαρκώς σύμφωνα με τις εμπειρίες μας, έχει μια ιδιότητα που λέγεται πλαστικότητα (neuroplasticity). Η πλαστικότητα χωρίζεται στη συναπτική πλαστικότητα και στη μη–συναπτική πλαστικότητα, δηλαδή σε μεταβολές νευρικών οδών και συνάψεις που οφείλονται σε αλλαγές στη συμπεριφορά, στις εμπειρίες, στο περιβάλλον, στις νευρικές διεργασίες, στη σκέψη, στα συναισθήματα, καθώς και στις αλλαγές που προκύπτουν από σωματική βλάβη (Pascual–Leone κ.ά., 2011). Ως εκ τούτου, οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για την ανίχνευση, την αποθήκευση και την ανάκληση των πληροφοριών μπορούν να αναδρομολογήσουν κυριολεκτικά τις νευρικές αυτές οδούς. Νέα μάθηση γεννιέται! Για παράδειγμα, στο τυπωμένο βιβλίο μπορούμε να εστιάσουμε την προσοχή μας, άρα προωθεί τη βαθιά και δημιουργική σκέψη. Από την άλλη πλευρά, το Διαδίκτυο ενθαρρύνει τη σάρωση στα διάσπαρτα μικρά κομμάτια των πληροφοριών από πολλές πηγές και ενθαρρύνει τη διάσπαση της προσοχής, αλλά και τη σύνθεση άσχετων μεταξύ τους πληροφοριών. Έτσι μειώνει την ικανότητά μας για συγκέντρωση, περισυλλογή και προβληματισμό και αυξάνει τη σύνθεση και την αναλογική σκέψη. Χρόνια απόσπαση της προσοχής, λαμβάνοντας υπόψη την πλαστικότητα του εγκεφάλου μας, οδηγεί στην απώλεια των δυνατοτήτων μας για αργή, πιο στοχαστική λειτουργία της σκέψης. Ως αποτέλεσμα, όσο καλύτεροι είμαστε στο να κάνουμε πολλά πράγματα μαζί (multitasking), τόσο λιγότερο παρατεταμένη και εστιασμένη είναι η συγκέντρωσή μας και, κατά συνέπεια, έχουμε λιγότερη φαντασία και γινόμαστε λιγότερο δημιουργικοί.
Το δημιουργικό άτομο έχει αυξημένη ευαισθησία, μεγαλύτερη διεύρυνση και ταυτόχρονη εστίαση προσοχής και μνήμη. Η αυξημένη αυτή ευαισθησία πολλές φορές εκφράζεται μέσα από την ακριβή διατύπωση προβλημάτων, τόσο στο εξωτερικό περιβάλλον όσο και στο κοινωνικό, αλλά και την αυτοκριτική. Η ευαισθησία αυτή επίσης μεταφράζεται σε ικανότητα να εντοπίζει ασυνήθιστες καταστάσεις, να ξεχωρίζει προβλήματα και δυσλειτουργίες, να αναγνωρίζει δυσκολίες και κενά σε πεδία και καταστάσεις του απόλυτου ενδιαφέροντός του που ένα άλλο άτομο δεν θα μπορούσε να τα εντοπίσει. Πολλές φορές αυτή η κατάσταση είναι εθιστική, επειδή το άτομο βρίσκεται σε συνεχή έκσταση ή δέος (στα αγγλικά ο όρος είναι awe) ή ακόμα και απουσία σκέψης που ξεκουράζει τις λειτουργίες του εγκεφάλου και αφήνει χώρο για αναδιοργάνωση των πληροφοριών. Η ενσυναίσθηση και η ευαισθητοποίηση δημιουργούν με την πρακτική και την άσκηση ευχέρεια και υψηλή εξειδίκευση όπου ο καθένας επιθυμεί. Η νοητική αυτή ευχέρεια και η ευκολία, όπως για παράδειγμα η ευχέρεια λέξεων, ιδεών, συνειρμών, έκφρασης, συνδέονται με την ικανότητα του ατόμου να παράγει σε προκαθορισμένο χρόνο μεγάλο αριθμό ιδεών ή προτάσεων για την επίλυση ενός προβλήματος, δηλαδή το ταλέντο του.
Για να συμβεί κάτι ανάλογο θα πρέπει το δημιουργικό άτομο να είναι «ανοικτό» στο περιβάλλον και τις συνθήκες, να σκέφτεται «έξω από το κουτί», ώστε να υπάρξει αυτή πλαστικότητα στις εγκεφαλικές λειτουργίες, οι οποίες εκφράζονται εκδηλώνονται ως νοητική ευλυγισία, ευελιξία, ευκαμψία και πλαστικότητα σκέψης. Δεν προσκολλάται έτσι κάποιος σε νοητικές συνήθειες και συμπεριφορές, αλλά παράγει ή και υιοθετεί καινούριους τρόπους σκέψης, νέες στρατηγικές με ποικιλία ιδεών και λύσεων. Προϋπόθεση είναι η ικανότητα στην περιστροφή μια ιδέας με σκοπό την αντίληψη πολλών οπτικών πεδίων και ερμηνειών που οδηγεί στην καλύτερη κατανόηση ή την επανεξέταση και εκ νέου κατανόηση δεδομένων. Το αποτέλεσμα και το σύμπτωμα αυτής της ικανότητας είναι η πρωτοτυπία και η πολυποικιλότητα της σκέψης, δηλαδή μοναδικές και πολλές απαντήσεις σε κάποιο ερώτημα ή πολλές λύσεις ενός προβλήματος. Αυτή η ικανότητα σύνθεσης και μετασχηματισμών υπαρχόντων δεδομένων και η επεξεργασία τους με τη σειρά της δημιουργούν νέα σύνθεση, αναλογία ή αναδομή υπαρχόντων δεδομένων. Ο συνδυασμός δηλαδή πολλών υπαρχόντων και νέων στοιχείων για τη δημιουργία ενός νέου συνόλου γίνεται όχι με μηχανικό αλλά με τρόπο ποιοτικά παραγωγικό ή «θεϊκό» σύμφωνα με πολλές διεθνείς παραδόσεις.
Η δημιουργικότητα, λοιπόν, είναι βασικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό και εξωθείται από την ανάγκη της έμφυτης παρόρμησης του ανθρώπινου νου για κάτι νέο, την επικοινωνιακή ανάγκη ανταλλαγής ιδεών και την ανθρώπινη ανάγκη επίλυσης προβλημάτων σε ατομικό αλλά και συλλογικό και περιβαλλοντικό, οικολογικό επίπεδο.
Δημιουργικότητα: Άτομο, Ομάδα, Κοινωνία
Η δημιουργικότητα είναι διαφορετική από την καινοτομία. Η καινοτομία είναι η ανάπτυξη και η εμπορευματοποίηση των ιδεών που δημιουργούνται. Υπάρχει μια διαδικασία από τη δημιουργικότητα ως δραστηριότητα και την ιδέα σε εφαρμογή, την καινοτομία ως προϊόν. Είναι η διαδικασία της εύρεσης μιας πρωτότυπης ιδέας και η μετατροπή της σε μετρήσιμη επιχειρηματική αξία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί είτε με την εμπορευματοποίηση της ιδέας σε ένα προϊόν, είτε σε μια υπηρεσία που μπορεί να προχωρήσει στην αγορά ή με τη θεσμοθέτηση μιας ιδέας, όπως μια μέθοδος ή διαδικασία η οποία δίνει τη δυνατότητα σε μια εταιρεία να επιτύχει την υψηλότερη παραγωγικότητα και ποιότητα σε χαμηλότερο συνολικό κόστος. Εκτός από τη δημιουργία ενός απόλυτα καινοτομικού προϊόντος, καινοτομία είναι και η αναδιοργάνωση υπαρχόντων οργανωμένων συνόλων σε καινούρια, που οδηγεί στην τροποποίηση ενός αντικειμένου σε άλλο με διαφορετική μορφή, λειτουργία και χρήση.
Η δημιουργικότητα είναι η διαδικασία που οδηγεί στις νέες ιδέες. Παρθενογένεση, δημιουργία ιδεών από το πουθενά, δεν υπάρχει. Αν κάποιος μπορέσει να κατανοήσει, να καταγράψει και να ελέγξει τη διαδικασία αυτή μπορεί να ελέγξει και το είδος των ιδεών που χρειάζεται. Καθώς τίποτα δεν δημιουργείται από το κενό, η δημιουργική διαδικασία είναι απαραίτητη για οτιδήποτε νέο. Η αλλαγή της οπτικής γωνίας σε ένα υπάρχον προϊόν σχετίζεται επίσης με τη δημιουργικότητα, όπως, για παράδειγμα, με τους καλλιτέχνες 2Cellos. Οι 2Cellos είναι δύο Κροάτες που έχουν αλλάξει τον τρόπο που παίζεται το τσέλο σε ένα ακροατήριο, δημιουργώντας αρμονία με φαινομενικά αντικρουόμενους για το τσέλο ήχους.
Ο όρος δημιουργικότητα είναι δύσκολο να κατανοηθεί και να οριστεί. Ο Repucci (1960) μελέτησε 60 ορισμούς για τη δημιουργικότητα και τους χώρισε σε έξι μεγάλες κατηγορίες:
Ο Repucci ομαδοποίησε αυτούς τους ορισμούς για τη δημιουργικότητα σύμφωνα με την ιδέα καθεαυτή, αλλά και την καινοτομία, την αυτο–εξέλιξη και έκφραση, την ίδια τη γνωστική διαδικασία και οτιδήποτε άλλο που δεν ταιριάζει σε αυτές τις κατηγορίες. Οι γνωστικές διεργασίες που οδηγούν στην αλλαγή της οπτικής γωνίας και την εκ νέου αναδιάταξη διάφορων πληροφοριών δημιουργεί νέες ιδέες. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ορατό ή και αόρατο με αλλαγές στο άτομο και τη συμπεριφορά του και, άρα, να επηρεάζει το περιβάλλον και το κοινωνικό πλαίσιο όπου ζει.
Ο Rhodes (1961) ενδεχομένως να βασίστηκε και να επέκτεινε την εργασία του Repucci μελετώντας 40 ορισμούς της δημιουργικότητας ως τα «4 Π της δημιουργικότητας» (στα αγγλικά αναφέρονται ως 4P: Person, Process, Product, Press):
Πορεία: οι συνιστώσες της δημιουργικής δραστηριότητας ως διαδικασίας
Προϊόν: το/τα αποτέλεσμα/τα της δημιουργικής διαδικασίας
Πίεση: οι ιδιότητες του περιβάλλοντος στο οποίο ζει το δημιουργικό άτομο και οι πράξεις που είτε υποστηρίζουν είτε καταπνίγουν τη δημιουργικότητά του.
Ο Rhodes ορίζει σαφώς μια διαδικασία που ξεκινά από τα χαρακτηριστικά του ατόμου, τη γνωστική διαδικασία που συμβαίνει στον εγκέφαλο, προκειμένου να υλοποιήσει τις ιδέες ως απτά προϊόντα και οτιδήποτε έχει αντίκτυπο στο πολιτισμικό πλαίσιο του ατόμου. Εάν η δημιουργικότητα παραμένει ως ιδέα, η διαδικασία δεν ολοκληρώνεται. Έτσι η δημιουργικότητα συνδέεται με νοητικές διεργασίες που οδηγούν σε συγκεκριμένες δημιουργικές συμπεριφορές. Η ανθρώπινη δημιουργικότητα, ακόμη και στις πιο αξιόλογες μορφές της, χρησιμοποιεί συνήθεις γνωστικές διαδικασίες και εννοιολογικές δομές που παράγουν δημιουργικές ιδέες (Finke et al., 1992).
Ο Csikszentmihalyi (1988) υποστηρίζει ότι η δημιουργικότητα είναι ένα φαινόμενο που προκύπτει από την αλληλεπίδραση μεταξύ:
Η δημιουργικότητα έτσι οδηγεί στη μετατροπή ενός πολιτιστικού συστήματος με την ενσωμάτωση της καινοτομίας στην αντίστοιχη κουλτούρα (Nakamura & Csikszentmihalyi, 2001).
Επειδή ο πολιτισμός κατασκευάζεται από τη μαζική μίμηση μικρών δημιουργικών και καινοτομικών ομάδων, η δημιουργικότητα ιεραρχείται με βάση τον αντίκτυπο που επιτελείται από τον μικρόκοσμο στον μακρόκοσμο: άτομο, μικρή ομάδα και κοινότητα.